เมื่อผู้ป่วยได้รับการวินิจฉัยว่าเป็น โรคไตเรื้อรังระยะท้าย (ไตวาย) หรือ CKD Stage 5 สิ่งที่ตามมาคือคำแนะนำให้ “จำกัดโปรตีน” อย่างเคร่งครัด แม้ว่าการจำกัดโปรตีนเป็นกลยุทธ์สำคัญในการชะลอการเสื่อมของไตและลดการสะสมของของเสีย แต่บ่อยครั้งที่ผู้ป่วยและผู้ดูแลตีความผิดพลาดและนำไปสู่การ “งดโปรตีน” หรือ “จำกัดมากเกินไป” ซึ่งผลลัพธ์ที่ตามมาคือ ภาวะทุพโภชนาการ (Malnutrition) ที่เป็นอันตรายถึงชีวิต บทความนี้จะชี้ให้เห็นถึงความเสี่ยงของการจำกัดโปรตีนที่ผิดวิธี และเน้นย้ำถึงความจำเป็นในการรักษาสมดุลทางโภชนาการ
ไตวาย: ความเสี่ยงคู่ขนานของ “ของเสียคั่ง” และ “ทุพโภชนาการ”
ผู้ป่วยไตวายต้องต่อสู้กับความเสี่ยงด้านสุขภาพถึงสองด้านพร้อมกัน:
1. ภาระโปรตีนและการสะสมของเสีย (Uremia)
เมื่อไตทำงานล้มเหลว (eGFR < 15 มล./นาที) การกินโปรตีนในปริมาณปกติจะทำให้ของเสียในรูปของ ยูเรีย สะสมในเลือดสูง นำไปสู่ภาวะ Uremia ซึ่งทำให้เกิดอาการอ่อนเพลีย คลื่นไส้ เบื่ออาหาร และการอักเสบทั่วร่างกาย ดังนั้นจึงต้องจำกัดโปรตีนเพื่อลดภาระการทำงานของไตที่เหลืออยู่
2. ภาวะทุพโภชนาการ (Malnutrition)
ภาวะนี้เป็นภัยเงียบที่พบได้บ่อยในผู้ป่วยไตวาย (สูงถึง 70% ในผู้ที่ต้องฟอกไต) ภาวะทุพโภชนาการในผู้ป่วยไตวายไม่ได้เกิดจากการจำกัดอาหารเพียงอย่างเดียว แต่เกิดจากหลายปัจจัยรวมกัน เช่น:
- ภาวะเบื่ออาหาร จากการสะสมของของเสีย (Uremia)
- การอักเสบเรื้อรัง ที่ทำให้ร่างกายสลายโปรตีนและพลังงาน
- การสูญเสียสารอาหาร ระหว่างกระบวนการฟอกไต (Dialysis)
- การจำกัดอาหารที่ “ผิดวิธี”
❌ อันตรายร้ายแรงจากการจำกัดโปรตีนที่ผิดวิธี
การที่ผู้ป่วยเข้าใจผิดและตัดสินใจ “งดโปรตีนทั้งหมด” หรือ “กินโปรตีนน้อยเกินไป” เพื่อลดค่าของเสียในเลือด จะนำไปสู่ภาวะทุพโภชนาการโปรตีน-พลังงาน (Protein-Energy Malnutrition: PEM) ซึ่งเป็นอันตรายถึงชีวิตมากกว่าการมีของเสียคั่งเล็กน้อย
1. การสลายกล้ามเนื้อและการสูญเสียน้ำหนัก (Cachexia)
เมื่อร่างกายได้รับโปรตีนและพลังงานไม่เพียงพอ ร่างกายจะเข้าสู่โหมดการเอาตัวรอดโดยการสลาย มวลกล้ามเนื้อ เพื่อนำกรดอะมิโนมาใช้เป็นพลังงานและซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอ การสูญเสียมวลกล้ามเนื้อ (Sarcopenia) และน้ำหนักตัวที่ไม่พึงประสงค์ (Cachexia) เป็นตัวบ่งชี้สำคัญที่ทำให้ อัตราการเสียชีวิตสูงขึ้น ในผู้ป่วยโรคไตวาย
2. ระบบภูมิคุ้มกันล้มเหลว
โปรตีนเป็นส่วนประกอบสำคัญของ เซลล์ภูมิคุ้มกันและแอนติบอดี (Antibodies) การขาดโปรตีนทำให้ระบบภูมิคุ้มกันอ่อนแอลงอย่างรวดเร็ว ผู้ป่วยจะติดเชื้อได้ง่ายขึ้น เช่น ปอดอักเสบ หรือการติดเชื้อในกระแสเลือด และการติดเชื้อเหล่านี้มักจะรุนแรงกว่าคนปกติ
3. การรักษาบาดแผลและการฟื้นตัวล่าช้า
โปรตีนจำเป็นต่อการสร้างเซลล์ใหม่ การสมานแผล และการซ่อมแซมเนื้อเยื่อ ผู้ป่วยที่มีภาวะทุพโภชนาการจะฟื้นตัวจากการเจ็บป่วยหรือการผ่าตัดได้ช้าลงอย่างมาก
4. เสี่ยงต่อภาวะโปรตีนอัลบูมินต่ำ (Hypoalbuminemia)
ระดับอัลบูมิน (Albumin) ในเลือดต่ำเป็นสัญญาณบ่งบอกถึงภาวะทุพโภชนาการที่ร้ายแรง ซึ่งมีความสัมพันธ์โดยตรงกับ ความเสี่ยงการเสียชีวิตที่เพิ่มขึ้น ในผู้ป่วยไตวาย แม้ว่าผู้ป่วยที่ฟอกไตแล้วจะสูญเสียอัลบูมินระหว่างฟอก แต่การได้รับโปรตีนอย่างเพียงพอจะช่วยรักษาระดับอัลบูมินให้อยู่ในเกณฑ์ที่ปลอดภัยได้
ทางออก: การจำกัดโปรตีนอย่างสมดุลและ “มีคุณภาพ”
การดูแลผู้ป่วยไตวายจึงไม่ใช่เรื่องของการ “งด” แต่คือการ “เลือก” และ “จำกัดปริมาณ” อย่างถูกต้องตามหลักโภชนาการ
1. กินโปรตีน “คุณภาพสูง” ในปริมาณที่จำกัด
- ปริมาณที่เหมาะสม: สำหรับผู้ป่วยไตวายที่ยัง ไม่ฟอกไต ควรได้รับโปรตีนในปริมาณที่จำกัดมาก คือประมาณ $0.6-0.8$ กรัมต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมต่อวัน
- โปรตีนคุณภาพ: เน้น โปรตีนคุณภาพสูง (High Biological Value) ที่ร่างกายนำไปใช้ได้อย่างมีประสิทธิภาพและเกิดของเสียน้อย เช่น ไข่ขาว (มีฟอสฟอรัสต่ำและโปรตีนสมบูรณ์) และเนื้อปลา
2. หากฟอกไตแล้วต้อง “เพิ่ม” โปรตีน
ผู้ป่วยที่ได้รับการ ฟอกไต (Hemodialysis หรือ Peritoneal Dialysis) แล้ว จะมีการสูญเสียโปรตีนและกรดอะมิโนจำนวนมากออกไปกับกระบวนการฟอกไต ดังนั้น ความต้องการโปรตีนจึง เพิ่มสูงขึ้น คือประมาณ $1.2-1.4$ กรัมต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมต่อวัน ซึ่งเป็นปริมาณที่มากกว่าคนปกติ เพื่อป้องกันภาวะทุพโภชนาการที่เกิดจากการฟอกไต
3. พลังงานต้องเพียงพอ
ต้องมั่นใจว่าผู้ป่วยได้รับพลังงานจาก คาร์โบไฮเดรต (ข้าวขาว วุ้นเส้น) และ ไขมันดี อย่างเพียงพอ เพื่อให้ร่างกายมีพลังงานสำหรับกิจกรรมประจำวัน และป้องกันการสลายกล้ามเนื้อมาใช้เป็นพลังงาน
บทสรุป
การจำกัดโปรตีนเป็นดาบสองคมที่ต้องใช้ด้วยความเข้าใจ การจำกัดที่ผิดวิธีหรือมากเกินไปจะนำไปสู่ ภาวะทุพโภชนาการ ซึ่งเป็นสาเหตุสำคัญของการเสียชีวิตในผู้ป่วยไตวาย การมีวินัยและปรึกษาผู้เชี่ยวชาญ คือทางออกที่ดีที่สุด การกินโปรตีนคุณภาพสูงในปริมาณที่จำกัดก่อนฟอกไต และการเพิ่มโปรตีนอย่างเหมาะสมหลังฟอกไต เป็นหลักการสำคัญที่จะช่วยให้ผู้ป่วยมีชีวิตยืนยาวและมีคุณภาพชีวิตที่ดีที่สุด
#ไตวาย #ทุพโภชนาการ #จำกัดโปรตีน #สุขภาพไต #โภชนาการโรคไต
